Ідэя паразмаўляць з Пятром Непагодай, які выконвае функцыю асістэнта рэжысёра, прыйшла пасля майго асабістага досведу працы ў якасці асістэнткі драматургіі ў рамках тэатральнага праекта “Гераіні” на базе чэшскага тэатра Husa na provázku (аб ім можаце прачытаць больш па гэтай спасылцы), дзе была створана мастацкая міжнародная калабарацыя пад кіраўніцтвам маладой беларускай рэжысёркі Паліны Дабравольскай. Мне было цікава даведацца, наколькі адрозніваюцца нашы працоўныя абавязкі як асістэнтаў у чэшскім дзяржаўным і беларускім незалежным тэатрах, і ці ёсць у нас аднолькавая магчымасць паўплываць на выніковы тэатральны прадукт. У размове мы таксама паспрабавалі знайсці адказ на пытанне, што для беларускага тэатра ў выгнанні ў дадзены момант актуальна, і абмяркавалі яго перспектывы.
Пётр Непагода (1992) скончыў Беларускую дзяржаўную акадэмію мастацтваў па профілю рэжысура драматычнага тэатра на курсе Сяргея Кавальчыка, некалькі год адпрацаваў на пазіцыі асістэнта рэжысёра у Нацыянальным акадэмічным тэатры імя Янкі Купалы ў Мінску, з якога ў знак салідарнасці з астатнімі супрацоўнікамі сышоў пасля падзей 2020 года. У дадзены момант жыве ў Варшаве і працягвае дзейнічаць як асістэнт рэжысёра не толькі ў рамках Незалежнай тэатральнай групы Купалаўцы, але і ў іншых праектах беларускай фундацыі INEXKULT.
Крысціна Дробыш, Пётр Непагода. Рэпетыцыя перфарматыўнай чыткі п’есы “Гардэнія”, 2021.
Фота: асабісты архіў Пятра Непагоды.
Пеця, твой рэжысёрскі дэбют у рамках Незалежнай тэатральнай групы Купалаўцы – гэта перфарматыўная чытка п’есы сучаснай польскай драматургіні Эльжбеты Хаванец “Гардэнія”. Скажы, калі ласка, ці ёсць пэўныя правілы, як утрымаць зацікаўленасць і ўвагу гледача менавіта чыткай як тэатральным жанрам?
Правілы тыя ж самыя, што і ў звычайным тэатры: галоўнае зрабіць так, каб людзям было цікава – у выпадку Гардэніі, паводле каментароў гледачоў, ім былі цікавыя менавіта маналогі і спосаб іх апрацоўкі. Галоўнае, каб артысты на сцэне хацелі не проста пачытаць тэкст, а нешта зрабіць і па-за тэкстам. Я шмат чуў і сам так лічу, што час ад часу чытка бывае нават цікавейшая за выніковы матэрыял. Мабыць, з-за таго, што ты як гледач падчас чыткі сам сабе больш уяўляеш, а вось спектакль табе ўжо даюць у выглядзе гатовага прадукту.
А ці ёсць мастацкія межы ў перфарматыўнай чыткі?
Я думаю, няма. У тэатры правілы наогул толькі абмяжоўваюць. Заўсёды ёсць шырокі спектр таго, што можна зрабіць. І фармат чыткі спрыяе пошуку абыходу правілаў. Стаўкі пры падрыхтоўцы чыткі меншыя, таму можаш больш “хуліганіць” і лягчэй ісці на рызыку.
Ну добра, а дзе тады заканчываецца чытка і пачынаецца спектакль?
Галоўнае адрозненне ў тым, што чытку паказваюць раз ці два, а спектакль – гэта рэч, якая існуе больш працяглы час. Мяркую, там, дзе артысты ўжо ведаюць тэкст на памяць – гэта ўжо спектакль. Вядома, проста чытаць з паперы не заўсёды бывае цікава. І галоўнае правіла – зрабіць так, каб цікава было.
А што дакладна табе трэба пабачыць на сцэне, каб гэта можна было назваць “цікавым”?
Сюжэт. Мабыць, я трошкі кансерватыўны, але мне ў першую чаргу цікава, што і чаму на сцэне адбываецца. Часам у тэатры можа быць нічога не зразумела, спектакль можа быць цалкам выбудаваны на эмоцыях, але мне нашмат цікавей, калі я бачу пэўную гісторыю, якая з першай сцэны ўтрымае. Я больш прыхільнік драматычнага тэатра – калі ёсць сцэнар, па якім мы паступова ідзем. Думаю, я проста яшчэ не ўмею працаваць інакш, бо пакуль не было магчымасцяў паспрабаваць штосьці іншае. Увогуле, калі я пасля спектакля іду дамоў пешшу – гэта першы прызнак таго, што мне дакладна было цікава. Калі я, скажам так, адчуваю, што яшчэ хачу нейкі час “заставацца” ў гэтым спектаклі.
Што б табе самому хацелася паставіць? Якія тэмы ці творы ў першую чаргу цікавяць?
Калі я вучыўся ў Акадэміі, у мяне быў спіс таго, што мне цікава зрабіць у бліжэйшыя дзесяць год. Пасля падзей 2020-га года мае планы на тэатральную кар’еру моцна змяніліся, і цяпер я разумею – усё тое, што я хацеў паставіць, зараз проста непатрэбна. Матэрыял альбо спазніўся, альбо яшчэ чакае свайго часу.
Што было ў спісе?
Напрыклад, Рычард ІІІ. На фестывалі TEART у Мінску нават стварылі творчую лабараторыю, дзе прапаноўвалі зрабіць рэжысёрскую заяўку на эскіз пастаноўкі Рычарда ІІІ. Я вельмі хацеў трапіць, нават пачаў рыхтаваць заяўку. Але потым зразумеў, што не паспею прыняць удзел, бо ў той момант я працаваў у Купалаўскім тэатры на спектаклі Кароль Лір і адначасова навучаўся ў магістратуры ў Акадэміі. Потым ужо хадзіў і глядзеў на чужыя варыяцыі гэтай драмы. Цікава, што першапачатковыя заяўкі астатніх вельмі адрозніваліся ад фінальных спектакляў. Працэс падрыхтоўкі, як і ў выпадку перфарматыўнай чыткі, паступова ўсё мяняў.
Пётр Непагода (справа) з рэжысёрам, былым мастацкім кіраўніком тэатра імя Янкі Купалы Мікалаем Пінігіным. Рэпетыцыя спектакля “Кароль Лір” у Купалаўскім тэатры, 2019. Фота: асабісты архіў Пятра Непагоды.
Калі, як ты кажаш, твой спіс тэкстаў для інсцэніроўкі зараз непатрэбны, то што тады патрэбна?
Не магу дакладна сказаць, бо сам шукаў, і пакуль мяне нічога не зачапіла так, каб я захацеў гэта паставіць. Думаю, зараз я больш засяроджаны на ролі асістэнта рэжысёра і ўсяго таго, кім я яшчэ павінны быць – кур’ерам, мантажорам, касцюмерам, дэкаратарам… Апошнія тры гады мне ў рукі сапраўды не трапіла нічога “майго”. Але, што тычыцца “Гардэніі”, гэта была як раз адна з такіх п’ес са спісу часаў Акадэміі.
Калі мы размаўляем пра сучаснае “патрэбна-непатрэбна”, у мяне асацыяцыяй ўсплываюць апошнія працы Незалежных Купалаўцаў, а дакладна – спектаклі па тэкстах Альгерда Бахарэвіча ці Віктара Марціновіча. Як думаеш, вось гэта сёння патрэбна?
Паводле водгукаў людзей наконт таго, што яны ўбачылі, і ў якім стане яны сыходзяць з тэатральнай залі, - то так. Але ж гэта патрэбна і мне самому. Я з задавальненнем гляджу нашыя спектаклі і спектаклі іншых беларускіх творцаў за мяжой. Яны мяне кранаюць, я адчуваю кантакт, бо ў іх агулам ёсць нешта толькі нашае, несфармуляванае, і толькі нам, беларусам, зразумелае. І калектыўны прагляд у гэтым сэнсе нас як нацыю яднае. Ніхто іншы гэтую тэму не апрацуе, і, напэўна, ніхто акрамя нас не паглядзіць. Праз гэта сабе і захоўваем, і выхоўваем.
У чым заключаецца праца асістэнта рэжысёра?
Адказ на гэтае пытанне можна падзяліць на час, калі я быў асістэнтам рэжысёра ў дзяржаўным тэатры, і час, калі я ім апынуўся ў незалежнай тэатральный групе.
У дзяржтэатры былі канкрэтныя абавязкі: дапамагаць з правядзеннем рэпетыцый, сачыць, каб усе артысты былі на сваім месцы, ці прынеслі ім рэквізіт, касцюм і ці паставілі дэкарацыю. Калі нехта з іх забыў – нагадаць, адкуль яму выходзіць на сцэну ці які вынесці рэквізіт. Аснова гэтай працы – тэхнічныя закулісныя моманты. Асістэнт рэжысёра таксама дае сігнал, што можна пачаць спектакль, і потым цалкам праводзіць яго.
Пасля сыходу з дзяржаўнага тэатра гэтыя абавязкі засталіся тымі ж, але з’явіліся і новыя. Цяпер няма сваіх касцюмераў, рэквізітараў, дэкарацыйнага цэха. Але і акцёры ўжо самі пільнуюць свае касцюмы і рэквізіты. Мне як асістэнту рэжысёра трэба паміж іншым даглядаць, каб усе рэчы даехалі да патрэбнай пляцоўкі і апынуліся на сваім месцы на сцэне ці за кулісамі, а пасля правядзення спектакля – тое ж самае: каб усё гэта схавалася і нічога не згубілася.
Як у асістэнткі драматургіі, у мяне была магчымасць нейкім чынам уплываць на вынік пастаноўкі – ці то праз уласны мастацкі пераклад, ці то праз дробныя нататкі і парады. А ці ёсць нейкі мастацкі бок у працы асістэнта рэжысёра? Ці ёсьць у цябе магчымасьць таксама паўплываць на фінальную форму спектакля?
Хутчэй, гэта тэхнічны бок, які дапамагае мастацкаму. Магчымасць уплываць на спектакль у мастацкім сэнсе, па сутнасці, ёсць у кожнага ўдзельніка групы, яны могуць рабіць рэжысёру прапановы па сваіх ролях і сцэнах. У рэжысёра ўвогуле вельмі шмат адказнасцяў і рэчаў, пра якія яму трэба думаць. І я, па сутнасьці, з’яўляюся яго жывым нататнікам.
Які твой самы яркі ўспамін ад працы ў якасьці асістэнта рэжысёра?
Адзіны жывы паказ “Тутэйшых”. Гэта была вялікая адказнасць, бо мы ўпершыню працавалі не ў тэатры, без цэхаў кшталту рэквізітарскага ці касцюмернага. Я тады стаяў на дальнім канцы залі ад увахода. Выйсці было немагчыма. І тут я зразумеў, што мы забыліся пакласці для Паўла Харланчука-Южакова, які выконваў у спектаклі галоўную ролю, белую кашулю для фінальных сцэн – яна сушылася. Гэта была катастрофа. Без слоў, праз галовы гледачоў, я аб’ясняў калежанкам-асістэнткам, што здарылася. У выніку яе знайшлі і перанеслі на мой бок у валізе аднаго з акцёраў. Такім чынам, сцэну паспелі выратаваць.
Ці можаш назваць нейкую агульную тэндэнцыю сучаснага беларускага тэатра ў выгнанні?
Думаю, у сённяшніх умовах часта выкарыстоўваецца адна з рысаў такзванага “беднага тэатра” у матэрыяльным плане, то бок, усё робіцца як мага прасцей – з мінімальнымі дэкарацыямі і касцюмамі. Мяркую, гэта добра, бо акцёру на сцэне няма за чым схавацца.
Думаеш, акцёры хаваюцца за дэкарацыямі?
У нацыянальных дзяржаўных беларускіх тэатрах – так. Іх могуць схаваць за дэкарацыямі ці касцюмамі, каб адвярнуць увагу ад слабых момантаў спектакля. Калі ты працуеш у тэатры, то ўжо глядзіш на спектакль не проста як гледач, і можаш разумець, дзе было зроблена менавіта так. І ці было гэта зроблена з мэтай дадаць цікавасці, або дзеля знаходжання нейкага кампрамісу, каб нейкі праблематычны момант у спектаклі працаваў.
Паміж некаторымі артыстамі ходзіць меркаванне, што вось такі “бедны” падыход да творчасці не дапамагае, а наадварот шкодзіць тэатру – спектаклі з-за гэтага часам выглядаюць аднолькава і нават нецікава. Што на гэты конт можаш сказаць?
Гэта таксама пункт гледжання. У нармальных умовах нам, канешне, патрэбны і такі, і такі тэатр. У сённяшніх умовах мы, на жаль, у большасці выпадкаў можам нешта зрабіць альбо з “бедным” падыходам, альбо наогул нічога не зрабіць. Але ж, вядома, у любым тэатры, які будзе мець свайго гледача і дастатковыя сродкі, можна будзе зрабіць і нешта з размахам, калі трэба.
Якую кнігу маеш ля ложку?
Ля ложку нічога не маю – звычайна кнігі кладу ў дарожную сумку, каб чытаць у цягніку. Але апошняй чытаў “Плошчу Перамогі” Альгерда Бахарэвіча. У дадзены момант Купалаўцы рыхтуюць прэм’еру спектакля па гэтаму твору. Наступным буду чытаць раман “Свінні” Аляксандра Чарнухі.
Пётр Непагода с рэжысёрам Аляксандрам Гарцуевым. Рэпетыцыя спектакля “Плошча Перамогі” Незалежных Купалаўцаў, 2023. Фота: асабісты архіў Пятра Непагоды.
Што ў сучасным беларускім тэатры ў выгнанні ты б назваў эксперыментам?
Мне не хочацца мерыць беларускі тэатр нашым жа местачковым метрам. У сэнсе: вось, мы нешта зрабілі, як, па сутнасці, усе ў свеце даўно ўжо паспрабавалі і забыліся – якія мы малайцы, у нас прагрэс. Проста трэба перастаць параўноўваць беларускі тэатр з тым жа беларускім тэатрам, але ўчорашнім. Трэба параўноўваць з сусветным і браць ад яго тое, што нам будзе карысна.
У кантэксце беларускага тэатра ў выгнанні, мяркую, акутальна эксперымент пакуль заключаецца не ў тым, які матэрыял браць і як яго ставіць, а ў тым, як арганізаваць працоўны працэс. Бо ў дзяржаўным тэатры звычайна існуе іерархія, і, здаецца, там не так шмат дыялога паміж рэжысёрам і акцёрамі, хаця часта залежыць ад самога рэжысёра. І здолець зладзіць іншы, гарызантальны фармат працы – гэта я б дакладна назваў эксперыментам.
Чаго менавіта табе, як маладому рэжысёру, не хапае ў сучасным беларускім тэатры, што б ты дадаў?
Я б пачаў з адукацыі і практыкі, бо мастацтва вельмі моцна залежыць ад майстра. І шмат з іх, нават калі яны з вялікім досведам – гэта людзі, якія больш не практыкуючыя рэжысёры: раней яны нешта ставілі, а зараз хочуць займацца педагагічнай практыкай. Яны могуць, канешне, чаму-небудзь навучыць, але на іншы бок – не могуць дадаць тое, што ёсць у рэжысуры сёння, бо ў іх няма сучаснай практыкі. Рэжысёры і акцёры павінны атрымліваць адукацыю і адначасова абавязкова быць пры нейкім тэатры. Наступная рэч – больш творчых лабараторый. Увогуле, павінна быць мацнейшай падтрымка маладых рэжысёраў і акцёраў, бо ў іх не так шмат магчымасцяў ставіць нешта асабістае і эксперыментаваць.
Якое твае стаўленьне да жаночай рэжысуры?
Лічу, што гендар – не такі моцны фактар і амаль нічога не вырашае. Для мяне галоўнае здольнасці рэжысёра. Аднолькава таленавітымі могуць быць і жанчына, і мужчына. Але ў дзяржаўным тэатры яшчэ існуе пэўны сэксізм: “курица – не птица, женщина – не режиссёр”, бо дагэтуль рэжысёрамі часцей за ўсё былі мужчыны, гэта ўсё ідзе ад патрыярхальнага дзяржаўнага ладу. Што тычыцца сучаснасці – адсочваю такую тэндэнцыю, што зараз больш менавіта рэжысёрак, а не рэжысёраў. Нават падчас вучобы я заўважаў, што на выхадзе жанчыны-рэжысёркі больш актыўныя за мужчын-рэжысёраў і больш намагаюцца сябе рэалізаваць. Рэжысёрам, ці -кай, павінны быць чалавек, якому гэта цікава, які мае энергію і жаданне, бо адна з задач – аб’яднаць усіх дзеля таго, каб дасягнуць мэты.
пыталася Наталля Міхаліна Скарынка